In 2008 en 2009 werden Diário 1941-1943 (Dagboek 1941-1943) en Cartas 1941-1943 (Brieven 1941-1943) gepubliceerd door het prestigieuze Portugese uitgevershuis Assírio & Alvim. Heel bijzonder als we nagaan hoe weinig er eigenlijk uit het Nederlands naar het Portugees wordt vertaald. Na het dagboek van Anne Frank, dat tot op heden nog herdrukt wordt, is het Diário vermoedelijk de enige vertaling van een oorspronkelijk in het Nederlands geschreven boek waarvan verschillende herdrukken zijn verschenen. De Etty Hillesum receptie Portugal is het onderwerp van onderstaand artikel.

De vertalingen

Beide vertalingen werden uitgegeven in samenwerking met de Katholieke Universiteit van Portugal in de reeks ‘Teofanias’ (Theofanieën), een woord van Griekse oorsprong, later overgenomen in de christelijke traditie om een zichtbare manifestatie van God aan de mens te beschrijven. In deze reeks werden onder meer werken opgenomen van auteurs die worden beschouwd als mystici, religieus en/of gerelateerd aan de Tweede Wereldoorlog. De ondertitel van de reeks ‘theologie, meervoudige plaats’ samen met de naam van de verantwoordelijke figuur, José Tolentino de Mendonça, toentertijd kapelaan maar tevens dichter, essayist, vertaler, hoogleraar, kortom een bekende intellectueel en invloedrijke stem binnen de rooms-katholieke kerk, leidt de receptie van Hillesums werk in de richting van een publiek dat geïnteresseerd is in spiritualiteit, vooral met betrekking tot het rooms-katholicisme.

In de inleidende tekst vermeldt Tolentino de Mendonça Hillesums besluit om vrijwillig naar kamp Westerbork te gaan, vanwaar zij later al zingende zal vertrekken.

De rol van Tolentino de Mendonça

Er bestaat geen twijfel dat de tegenwoordig kardinaal en archivaris van het Vaticaans Apostolisch Archief en bibliothecaris van de Vaticaanse Bibliotheek, Tolentino de Mendonça, de grote verbreider is van Hillesums werk in Portugal. Hij deed dat door zijn kronieken in het kwaliteitsweekblad Expresso, boeken, lezingen, colleges, preken en meditaties in zijn parochie, de legendarische Capela do Rato in Lissabon. Het was in deze kapel dat tijdens de Portugese koloniale oorlog tegen de strijders voor de onafhankelijkheid in Angola, Mozambique en Guinee, gedurende de jaarwisseling van 1972- 1973, een groep rooms-katholieken en niet-katholieken besloot te bidden voor de vrede, een actie die bekend werd als de Wake in de Ratokapel. Een motie werd goedgekeurd, die de strijd van de Afrikaanse onafhankelijkheidsgroepen legitimeerde en de houding van de rooms-katholieke hiërarchie ten opzichte van het oorlogszuchtige beleid van de regering veroordeelde.

Na 24 uur maakte de oproerpolitie een eind aan het protest en werden omstreeks 70 mensen gearresteerd. Ondanks de censuur werd de actie openbaar gemaakt via de kansels.

Media-aandacht

Terugkerend naar de receptie van het Diário in Portugal, constateren we dat via rooms-katholieke zenders en netwerken de informatie over Etty Hillesum naar persoonlijke sites en blogs gaat. De referenties bestaan meestal uit korte citaten, soms een beknopt commentaar: ze leggen over het algemeen de nadruk op haar religiositeit. De eerste impact van het Diário toont ons hoe een rooms-katholiek publiek – Portugal is een overwegend rooms-katholiek land – zich Hillesum heeft toegeëigend en hoe zich al snel een mythe heeft gevormd., Heiligheid en martelaarschap zijn niet ver weg.

Redenen voor het succes

Een belangrijke verklaring voor dit succes in rooms-katholieke kringen is het feit dat de Portugese vertaling gebaseerd is op Het verstoorde leven. Dagboek van Etty Hillesum 1941-1943, en niet op de kritische en complete uitgave van Hillesums werk. Zonder dat de lezer het beseft omvat het Portugese Diário slechts een klein gedeelte van het gehele dagboek. Het gaat hier om een selectie waarin op het filosofische of mystieke aspect de nadruk wordt gelegd. De lezer krijgt echter zo een vervormd en onbetrouwbaar beeld. De Brieven zijn wel vertaald op basis van de geannoteerde uitgave van de dagboeken, maar kregen veel minder bekendheid.

Aantekeningen

• De vertaalsters: van het dagboek Maria Leonor Raven-Gomes, van de brieven Ana Leonor Duarte en Patricia Couto.
• Klik hier voor de Etty Hillesum boeken op de website van de Portugese uitgeverij Assírio & Alvim.
• Mijn auteurspagina hier. In het Engels hier mijn pagina op Flanders Literature.